Door Tim Koning

Faalangst, wie kent het tegenwoordig niet? Net zoals ‘dyslexie’ en ‘concentratieproblemen’, is faalangst een veelgehoorde verklaring wanneer een leerling moeite heeft met school. Als huiswerkbegeleider en psycholoog in opleiding kom ik in aanraking met faalangst in de praktijk en met de wetenschap erachter. Graag deel ik een aantal inzichten over faalangst met jullie: ten eerste de belangrijkste en bekendste oorzaken, vervolgens onze ervaringen ermee op de huiswerkbegeleiding en onze visie en aanpak.

Onder kinderen op de basisschool komt faalangst minder voor dan onder leerlingen op de middelbare school. Waar het aantal leerlingen dat last heeft van faalangst op de basisschool schommelt tussen de 6 en de 8 procent, ligt dit percentage op de middelbare school tussen de 10 en 14 procent. Deze stijging is voornamelijk te wijten aan de prestatiecultuur die er op de middelbare school heerst. Denk aan de verschillende niveaus die ineens zeer aanwezig zijn en het feit dat je kan ‘falen’, door te blijven zitten of een niveau te zakken. Ook komt het voor dat leerlingen gepusht worden door hun ouders om een bepaald niveau te halen, waardoor zij prestatiedruk ervaren. Deze ouders geven niet graag toe dat hun kind niet de capaciteiten heeft voor een bepaald niveau. We willen allemaal het beste voor ons kind en geloven zelf goed te weten wat ons kind wel en niet kan. In veel gevallen is dit ook zo en is het zeer te prijzen dat ouders hun kinderen stimuleren, maar soms kan het dus ongewild bijdragen aan faalangst bij een leerling.

Het percentage leerlingen bij ons op de huiswerkbegeleiding dat gehinderd wordt door een bepaalde mate van faalangst, is hoger dan de genoemde 10 tot 14 procent. Dat is niet verwonderlijk. Veel leerlingen die naar de huiswerkbegeleiding komen, staan voor één of meerdere vakken onvoldoende. Dit kan het gevolg zijn van faalangst, maar kan ook faalangst veroorzaken omdat de leerling druk ervaart te moeten presteren. Het is voor ons als huiswerkbegeleiders dus belangrijk om inzicht te hebben in de oorzaken van faalangst.

De drie belangrijkste oorzaken van faalangst die in de wetenschap worden genoemd zijn de genen, het temperament of de persoonlijkheid van het kind, en tenslotte het in mijn ogen cruciale modelling. Dit modelling wordt uitgelegd als het aangeleerde gedrag van het kind door de interactie met zijn/haar omgeving. Onze spiegelneuronen zorgen ervoor dat wij mensen veel gedrag imiteren, waarbij zichtbaar gedrag een sterkere invloed heeft dan uitgesproken woorden. Om kinderen iets aan of af te leren, is daarom het non-verbale gedrag uiterst belangrijk. Kinderen lezen, al dan niet bewust, het non-verbale en kopiëren dit gedrag. Zo kan het voorkomen dat zij faalangstig gedrag imiteren, zonder dat hun omgeving dit door heeft. Uiteraard zijn er kinderen die genetisch meer aanleg hebben voor het ontwikkelen van faalangst, maar door modelling kan hun omgeving hierbij dus ook een grote rol spelen.

Een goed voorbeeld hoe de omgeving van een leerling door modelling onbewust invloed kan hebben op het ontwikkelen van faalangst, wordt gegeven door Bart Heuving en Marco Van der Heiden in hun boek Talent van Morgen:
“Bart werd eens door een moeder gevraagd de faalangst van haar zoon te verminderen. Volgens de moeder was het belangrijk dat hij hiermee goed leerde omgaan, want anders zou hij zijn potentie niet benutten. Daaruit maakte Bart al voorzichtig op dat de zoon niet zozeer last had van faalangst, maar dat vooral de moeder daar last van had. Zij hield hem wel voor dat hij fouten mocht maken (het verbale), maar als het zover kwam, wilde ze hem toch het liefst behoeden voor een tegenslag (non-verbale, gedrag). Door zelf bang te zijn voor falen gaf ze het verkeerde signaal af. De zoon pikte vooral het voorbeeldgedrag op en in mindere mate haar woorden.” (Heuvingh en Van der Heiden, 2017)

Deze invloed van modelling op faalangst geldt natuurlijk niet alleen voor ouders, maar ook voor docenten en voor ons als begeleiders op de huiswerkbegeleiding. Onze ervaringen op de huiswerkbegeleiding lopen erg uiteen. Soms zijn patronen van faalangst in het leergedrag van kinderen zo diepgeworteld dat het even duurt voordat ze bespreekbaar zijn en inzichtelijk gemaakt kunnen worden. Maar vaak is het ook zo dat leerlingen al snel meer zelfvertrouwen krijgen door de ontspanning, de structuur en het plezier dat ze ervaren tijdens het leren op de huiswerkbegeleiding. In alle gevallen merken wij dat het zelfvertrouwen groeit door een positieve houding naar de leerlingen en een sfeer waarin fouten gemaakt mogen worden.

Faalangst kan juist versterkt worden door prestatiedruk, merken wij op de huiswerkbegeleiding. Enkele uitzonderingen daargelaten, heeft deze druk bij leerlingen op de middelbare school een negatief effect op hun zelfvertrouwen en prestaties. Toetsweken, steeds meer een trend op scholen, kunnen hieraan bijdragen. Wij merken aan de kinderen dat ze de druk voelen om te moeten presteren in deze weken. De nadruk wordt zo gelegd op die ene toetsweek, dat sommige leerlingen faalangstig worden, dichtklappen en niet hun werkelijke niveau weten te halen. Dit is zonde, want in veel van deze gevallen beheerst de leerling de stof wel, maar bemoeilijkt de faalangst het presteren.

Ouders, docenten en huiswerkbegeleiders zijn allen op hun eigen manier verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het kind. Samen staan we sterker tegen faalangst wanneer de ideeën en aanpak op elkaar aansluiten en passen bij het kind. Daarbij gaat het dus niet alleen om positiviteit in woorden maar eerder om het gedrag.

Heuving, B. & Van der Heiden, M. (2017) Talent van Morgen, Nieuwegein: Arko Sports Media